قدرت و مقاومت در بازنمایی پیکره زن در آثار اعضای انجمن هنرمندان نقاش ایران

تعاریف متعدد از "قدرت"، دو رویکرد متفاوت برای آن در نظر می‌گیرد، رویکردی جهت‌دار و از بالا به پایین که در آن فاعل قدرت، عامل اعمال آن بر مفعول قدرت بوده و در مقابل، رویکرد فوکویی قدرت است که فاقد جهت بوده و سوژه در یک‌زمان می‌تواند فاعل و مفعول قدرت باشد. در این رویکرد، راه برای مقاومت در برابر قدرت باز است و این شکل از قدرت، شکل‌دهنده زندگی انسانی خواهد بود. در اعمال قدرت به‌ویژه قدرت جنسیتی می‌توان از ابزار متعددی بهره گرفت، یکی از این ابزارهای بسیار قوی، نگاه است. تئوری‌های خیره‌نگری که به بررسی چگونگی اعمال قدرت به‌ویژه قدرت مردانه بر پیکره زن می‌پردازند، بامطالعه نگاه خیره به ‌ویژه نگاه خیره مردانه لذت‌جویانه، راهی برای چگونگی بیان قدرت در آثار بصری و تجسمی ایجاد می‌کنند. در این پژوهش، نگارندگان با استفاده از تئوری "نگاهِ خیره" و در نظر گرفتن رویکرد فوکویی قدرت، ضمن گردآوری اطلاعات اسنادی به تحلیل محتوا با کمک منابع دیجیتال متکی بر شیوه‌های کمی و کیفی پرداخته‌اند، تا با بررسی پیکره‌های زن بازنمایی‌شده در آثار اعضای انجمن هنرمندان نقاش ایران و مطالعه نگاه خیره در آثار، تحلیل چگونگی اعمال قدرت در بازنمایی پیکره زن انجام شود. هدف این پژوهش، پاسخ به پرسش اصلی چگونگی اعمال قدرت در بازنمایی پیکره زن در آثار نقاشی و نیز بررسی چگونگی بازنمایی زن در موقعیت قدرت و ارتباط آن با نگاه این پیکره به مخاطب است. بر مبنای فرضیه پژوهش، هنرمند نقاش با مقاومت در برابر سلطه نهاد قدرت ناظر، با دلایل فرهنگی و مذهبی با استفاده از تکنیک‌های تجسمی از سوژه‌کردن زن در برابر کلیشه‌های قدرت جنسیتی امتناع کرده است. در این پژوهش با مطالعه انواع نگاه خیره مطرح شده از سوی چندلر، در بازنمایی پیکره زن، ارتباط عوامل تجسمی، نگاه و قدرت و مقاومت بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، هنرمند نقاش، زن بازنمایی شده را به عنوان موجودی منفعل و تحت سیطره به تصویر نکشیده است، به این معنا که زن، سوژه کنشِ در معرض نگاه قرار گرفتن واقع نمی‌شود. در رویکردی که با مسئله مقاومت مطرح شده از سوی فوکو در روابط قدرت منطبق است، زن با بازگرداندن نگاه، به ویژه نگاه خیره به سوی مخاطب، در جایگاهِ فاعلِ قدرت قرار می‌گیرد. در این بازنمایی، هنرمند از کلیه عوامل و مبانی تجسمی بهره گرفته و به خصوص با قرار دادن زن در زاویه دید هم‌تراز با خود و مخاطب، او را در موقعیت قدرتی برابر قرار می‌دهد. اما رابطه هنرمند و مخاطب رابطه رایج قدرت است، مخاطب فرصتی برای اعمال قدرت بر هنرمند نداشته و این هنرمند است که با مهارت فنی خود، بیننده را به چگونه دیدن هدایت می‌کند. ممانعت‌های فرهنگی که متأثر از فرهنگ اجتماعی و مذهبی هنرمند است، از احساسات بصری لذت‌جویانه تأثیر بیشتری ایجاد می‌کند و باعث می‌شود علیرغم اینکه هنرمند، زن را اغلب بدون پوشش سر بازنمایی می‌کند، با نهاد قدرت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی ناظر بر فعالیت انجمن نقاشان هم‌راستا شده و از نمایش زن برهنه به عنوان سوژه نگاه لذت‌جویانه امتناع ورزد.